توبه کردن به درگاه الله (ج)

توبــــه :

خداوند متعال در قرآن کریم دستوراتی را در خصوص خود سازی ، یاد خدا ، تقوا، محاسبه و دوری از شیطان  برای رشد، کمال و رسیدن به سعادت و حیات جاودانه به مؤمنان داده است، اما از سوی دیگر، به دلیل زندگی انسان در دنیای مادی و وجود دشمنانی همچون جهالت، شهوات و ... گاهی اوقات پرده بر روی اندیشه او می اندازد و در پی تبعیت از آن ها و ارتکاب معاصی زمینه انحطاط و تباهی خود را فراهم می کند.  

اینجاست که پروردگار برای نجات انسان از این شرایط، باب توبه و استغفار را به روی بندگان خویش گشوده ، آن ها را به پشیمانی دعوت می کند تا راه برای بازگشت او باز باشد و با امید به لطف و رحمت بیکران الهی، بار دیگر برای تعالی روح خویش تلاش کند.

بر این اساس، در آیات و روایات فراوانی انسان را به توبه فرا می خواند: «یا ایهاالذین آمنوا توبوا الی الله توبه نصوحا عسی ربکم ان یکفر عنکم سیئاتکم ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، به سوی خدا توبه کنید; توبه ای خالص . امید است پروردگار گناهان شما را بپوشاند ...» (1)

معنی توبه:

توبه ، عذر خواهی و ترک گناه به زیباترین شکل است . در اصطلاح شرع یعنی ترک گناه به سبب قبیح بودن آن و پشیمانی نسبت به آنچه از دست رفته و جبران اعمالی که از دست داده است .

آیه شریفه قبلی ، مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است . اما توبه نصوح چیست؟ در این خصوص تفسیرهای زیادی شده است که ما روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را در این زمینه بیان می کنیم:

هنگامی که معاذ بن جبل درباره «توبه نصوح » از پیامبر سؤال کرد، آن حضرت در پاسخ فرمود: «ان یتوب التائب ثم لا یرجع فی الذنب کما لا یعود اللبن فی الضرع ؛ آن است که شخص توبه کننده به هیچ وجه بازگشت به گناه نکند، آنچنان که شیر به پستان هرگز باز نمی گردد.» (2)

با توجه به معنای لغوی و تفاسیر ، مراد از توبه نصوح، توبه ای کامل و واقعی است و چنان است که راهی برای بازگشت به گناه در انسان باقی نمی گذارد .

عمومی بودن توبه:

وجوب توبه نسبت به همه اشخاص ، در همه حالات عمومیت دارد، به طوری که این موضوع در آیات و روایات به وضوح آمده است .

قرآن کریم در یک خطاب عمومی می فرماید: «... و توبوا الی الله جمیعا ایه المؤمنون لعلکم تفلحون ؛ ای مومنان! همه به سوی درگاه الهی توبه کنید، باشد که رستگار شوید .» (3)

انسان همواره در معرض وسوسه های شیطانی و ارتکاب گناه قرار دارد و گاهی اوقات در اثر غفلت، دچار لغزش و خطا می شود، بنابراین توجه به خدا و توبه به درگاه الهی نقش مهمی در جبران انحرافات و انجام معاصی دارد .

فوری بودن توبه:

توبه امری است که باید فوری انجام شود . هنگامی که گناهی از انسان صادر شد، قبل از آن که آثار آن در قلبش ماندگار و محو آن دشوار یا غیر ممکن شود، پشیمانی و توبه ضروری است .

قرآن کریم در این زمینه می فرماید:

«انما التوبة علی الله للذین یعملون السوء بجهالة ثم یتوبون من قریب ...؛خداوند توبه کسانی را می پذیرد که از روی نادانی عمل زشتی مرتکب شده و فوری توبه کنند ... » (4)

حال این سؤال مطرح می شود که امر به فوریت توبه برای چیست؟

خداوند که«غافر الذنب و قابل التوب» (5) است و همیشه توبه بندگان را می پذیرد «و هو الذی یقبل التوبه عن عباده » (6) ، پس چرا به فوریت توبه امر کرده است؟

پاسخ این است که هر چند در روایات آمده که هرکس پیش از مرگ توبه کند، توبه اش مقبول است، (7) ولی طبق فرمان صریح قرآن کریم، توبه هنگام مرگ، قابل قبول نیست: «و لیست التوبة للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الأن ؛ توبه برای کسانی نیست که تمام عمر بدی می کنند تا زمانی مرگ یکی از آن ها فرا رسد، در آن حال می گوید: حالا توبه کردم .» (8)

علت عدم قبول این توبه آن است که یاس از زندگی و ترس قیامت او را به مجبور به توبه کرده و وقتی که نه حیات دنیوی هست و نه عمل خیر، توبه و رجوع واقعیت نخواهد داشت، یعنی در آن موقع، توبه و برگشت حقیقی نیست .

زمان مرگ برای هیچ انسانی معلوم نیست .چه بسا ناگهان مرگ انسان فرا رسد و توبه نکرده باشد . بنابراین باید همواره به فکر استغفار و بازگشت از گناهان باشیم، مبادا که مرگ فرصت محو گناه را به ما ندهد .

به تأخیر انداختن توبه، روح انسان را آلوده می کند و زمینه را برای تکرار گناه و ارتکاب گناهان بعدی فراهم می سازد و در نتیجه ممکن است هیچ گاه توفیق توبه به دست نیاید .

رابطه توبه و استغفار :

در بسیاری ازآیات قران کریم امر به استغفار و توبه شده است . توبه ، واقعیت وحقیقتی قلبی است ، پشیمانی از گناه و عزم ترک آن و ظهور این توبه به طلب غفران و آمرزش خواهد بود .

حضرت علی ( رض) می فرماید: توبه پشیمانی قلب و استغفار با زبان است . (9)

در واقع، استغفار و طلب بخشش از درگاه خداوند، یکی از مراحل توبه واقعی است که انسان همراه با حالت پشیمانی از گناه، از خداوند درخواست عفو و بخشش می کند .

همراهی «استغفار» و «توبه » در قرآن آمده است: «و ان استغفروا ربکم ثم توبوا الیه ...؛از گناهان خویش استغفار کنید و به سوی او باز گردید .» (10)

البته برای تحقق توبه و بازگشت به سوی پروردگار، طلب بخشش گناهان و استغفار ضروری است.

آثار توبه و استغفار :

برخی ازآثار و برکات توبه و استغفار عبارتند از :

1- گستردگی رحمت و مغفرت الهی:

«و من یعمل سوء او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجدالله غفورا رحیما ؛ هر کس گناهی کرده باشد یا به خودش ظلم کند، پس استغفار کند، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت .»(11)

خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده پذیرش آن و آمرزش گناهان را داده است، اما این سؤال مطرح می شود که خداوند تا چه حد گناهان را می بخشد؟ چه بسا سنگینی بار گناهان تا آنجا باشد که انسان امید عفو و بخشش الهی را در خود نبیند.

با تدبر در آیات قرآن کریم، به این نتیجه می رسیم که در هیچ زمان و در هیچ وضعیتی، جایی برای ناامیدی و مایوس شدن از درگاه الهی وجود ندارد و رحمت واسعه الهی همواره شامل حال بندگان ، به خصوص مؤمنان خواهد بود .

قرآن کریم در این باره می فرماید: «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا ؛ بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید که خداوند همه گناهان را می آمرزد .»(12)

این آیه یکی از امید بخش ترین آیات قرآن نسبت به گناهکاران است . شمول و گستردگی آیه به اندازه ای است که حضرت علی (رض) فرمود: درتمام قرآن آیه ای وسیع تر از این آیه نیست . (13)

هر چند در این آیات و روایات، به انسان مژده و بشارت ، بخشش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مؤمن باید همواره با تأسی از تعالیم قرآن، راه تعالی و کمال را برای خود فراهم سازد؛چرا که ایمان واقعی به انسان جرأت ارتکاب گناه و معاصی را نمی دهد .

در هر حال ، گناه ، اثرات خود را بر جای می گذارد و حتی در صورت محو آثارآن، انسان از آن کمالاتی که می توانست با تقوا و انجام اعمال صالح انجام دهد، محروم می ماند و این با هیچ چیز قابل جبران نخواهد بود.

2- صفای باطنی:

توبه و استغفار ،در شستشوی روح و صفای دل نقش مؤثر و اساسی دارد . پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «قلوب آدمیان همانند فلزات به زنگار ویژه خود مبتلا می شود، پس آن ها را بوسیله استغفار و تلاوت قرآن صیقل دهید .» (14)

3- در امان ماندن از وسوسه های شیطان:

 شیطان به عنوان دشمن همیشگی و قسم خورده انسان، لحظه ای از برنامه ریزی برای گمراهی انسان دست بر نمی دارد. بنابراین مبارزه و فراگرفتن راه های در امان ماندن از شر او، باید همواره مورد توجه انسان باشد. حضرت رسول (ص) می فرماید: «ثلاثه معصوم من ابلیس و جنوده: «الذاکرون لله و الباکون من خشیه الله و المستغفرون بالاسحار؛ سه گروه از شر ابلیس و لشکریان او در امانند: کسانی که به یاد خداوند هستند، کسانی که از ترس خدا گریه می کنند و کسانی که در سحرگاهان استغفار می کنند .» (15)

4- توفیق رزق معنوی:

کسب علوم و معارف ، از ارزاق معنوی است که در اثر گناه، انسان از فیض آن محروم می شود .

ولی در پرتو طلب مغفرت و تمسک به توبه و استغفار، زمینه برای بهره مندی از آن علوم و معارف فراهم می شود .

در برنامه انسان ساز اسلام و قرآن، تلاش شده ، انسان به چنان یقین و شناختی از گناه و آثار آن دست یابد که هرگز به فکر آلوده شدن نیفتد تا نیاز به توبه و استغفار پیدا کند؛ چرا که بدون تردید نفسی که اصلاً به گناه آلوده نشود و صفا و پاکی ذاتی خودش را حفظ کند، از آن نفسی که پس از آلوده شدن به گناه، از راه توبه و استغفار پاک شده باشد، با ارزش تر است.

منابع :

1) قرآن کریم ، سوره تحریم ، آیه 8

2) تفسیر مجمع البیان، ج 10 و 9، ص 477

3) سوره نور ، آیه 31

4) سوره نساء ، آیه 17

5) سوره غافر ، آیه 3

6) سوره شوری ، آیه 25

7) کافی ،‌کلینی ،‌ ج2، ص440

8) سوره نساء ، آیه 18

9) میزان الحکمه ، محمدی ری شهری ، ج 1 ،‌ص 541

10) سوره هود ، آیه 3

11) سوره نساء ، آیه 110

12) سوره زمر ، آیه 53

13) تفسیر نمونه ، ج 19، ص 499

14) بحار الانوار ، علامه مجلسی ، ج 93 ،‌ص 284

15) همان ، ص 17

اگر از مطلب استفاده کردید لطفاْ از نظرتان مارا مستفید سازید!